آتش‌سوزی ممکن است همیشه در کمین ما در اماکن و شرایط مختلف باشد. از این رو، اتخاذ تدابیر و اقدامات لازم برای پیشگیری از وقوع آتش‌سوزی، کاهش تلفات جانی و مالی و ممانعت از گسترش آتش در صورت وقوع آن، حداقل در برخی موارد، یک الزام به شمار می‌رود. ما در فرآیند اطفا حریق سعی داریم تا با انجام برخی اقدامات مانند استفاده از کپسول‌های آتش نشانی یا با راه‌اندازی سیستم‌های اطفا حریق، آتش را در یک منطقه خاص محدود کنیم، مانع سرایت و گسترش آتش شویم و در نهایت آن را مهار نماییم. از لحظه شناسایی وقوع حریق تا زمان مهار کامل آن، تمامی اقدامات و تلاش‌هایی که به طریق مختلف برای کنترل و نهایتاً خاموش کردن آتش صورت می‌گیرند را فرآیند اطفای حریق می‌نامند.
با انجام اقدامات و اتخاذ تدابیر لازم در جهت اطفای حریق، قادر خواهیم بود که در صورت وقوع آتش‌سوزی، آتش را به صورت کنترل‌شده مهار و خاموش کنیم. به این ترتیب، از احتمال سرایت و گسترش آتش به مناطق دیگر به میزان قابل توجهی کاسته خواهد شد. در واقع، اطفای حریق یک استراتژی در جهت کاهش اثرات سانحه به حساب می‌آید که به واسطه آن می‌توانیم احتمال بروز صدمات مختلف جانی و مالی را کاهش دهیم. به علاوه، چنین استراتژی نقش کلیدی در فراهم آوردن ایمنی در برابر سوانح مهمی مثل آتش‌سوزی دارد.
آشنایی با مثلث آتش
مثلث آتش یک مدل ساده است که برای درک واکنش شیمیایی لازم جهت ایجاد آتش ارائه می‌شود. مثلث نامیدن این مدل بی‌دلیل نیست، زیرا دارای سه ضلع است که هر یک نشان‌دهنده یکی از عناصر لازم برای شکل گرفتن آتش‌سوزی هستند. سوخت، حرارت و اکسیژن سه ضلع اصلی مثلث آتش هستند. برای ایجاد حریق و گسترش آن، سه عامل باید وجود داشته باشد که همان اضلاع مثلث آتش هستند.
سوخت
برای شروع آتش‌سوزی، باید حتماً ماده‌ای برای سوختن وجود داشته باشد که آن را سوخت می‌نامند. سوخت به هر نوع ماده قابل احتراقی از جامدات معمولی مثل کاغذ و پارچه گرفته تا روغن، مایعات و گازهای قابل اشتعال و غیره اطلاق می‌شود. منبع سوخت لازم برای یک آتش‌سوزی به طور معمول با محتوای رطوبت، اندازه، شکل و مقدار آن مشخص می‌گردد. همچنین، چنین فاکتورهایی تعیین می‌کنند که سوخت چقدر راحت و در چه دمایی می‌سوزد.
بیشتر بخوانید: بهترین خاموش کننده برای آتش سوزی کلاس a
حرارت
علاوه بر سوخت، وجود حرارت یا گرما نیز برای حریق لازم است. تمام مواد قابل اشتعال باعث تولید بخارهای قابل اشتعال می‌شوند که در صورت وجود گرما، احتراق اتفاق خواهد افتاد. حرارت همچنین مسئول حفظ و گسترش آتش است، زیرا با از بین بردن رطوبت موجود در سوخت و گرم کردن محیط اطراف، به حریق اجازه می‌دهد که راحت‌تر گسترش پیدا کند.
اکسیژن
اکسیژن سومین ضلع مثلث آتش است. برای اینکه حریق به طور کامل ادامه داشته باشد، به اکسیژن نیاز دارد. هوای موجود در محیط زمین از حدود 21 درصد اکسیژن تشکیل شده است. این در حالی است که وجود 16 درصد اکسیژن در محیط برای اکثر انواع آتش‌سوزی کفایت می‌کند. از همین رو، ضلع اکسیژن در مثلث آتش تقریباً همیشه محیا است.
انواع تجهیزات اطفا حریق
تجهیزات اطفا حریق به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از کپسول‌های آتش نشانی و سیستم‌های اطفا حریق.
کپسول‌های آتش نشانی
کپسول‌های آتش نشانی به عنوان خط مقدم مقابله با آتش‌سوزی به حساب می‌آیند که افراد حاضر در محل در وهله نخست برای مقابله با آتش از این کپسول‌ها استفاده می‌کنند. کپسول‌های آتش نشانی را خاموش‌کننده دستی نیز می‌نامند، زیرا برای استفاده از آن‌ها لازم است که فرد کپسول را با استفاده از دستان خود بر روی آتش نشانه گرفته و عمل اطفا را انجام دهد. کپسول‌های آتش نشانی استوانه‌های فلزی محکمی هستند که با یک نوع ماده خاموش‌کننده پر می‌شوند. کپسول‌های آتش نشانی در وزن، اندازه و انواع مختلف مانند کپسول آب و گاز، پودر و گاز، بیوورسال و غیره به بازار عرضه می‌شوند.
بیشتر بخوانید: راهنمای خرید کپسول آتش نشانی
سیستم‌های اطفا حریق
سیستم‌های اطفا حریق معمولاً به گونه‌ای طراحی می‌شوند که بدون نیاز به دخالت عامل انسانی فعال شده و آتش را مهار کنند. البته، شایان ذکر است که بسیاری از انواع سیستم‌های اطفا حریق قابلیت فعال‌سازی با مکانیسم دستی را نیز دارند. سیستم‌های اطفا حریق با هدف مهار آتش در لحظات اولیه و جلوگیری از گسترش آن طراحی و ساخته می‌شوند. دود، گرما و یا ترکیبی از این دو باعث فعال‌سازی سیستم اطفا حریق می‌شود. از یک ماده سرکوب‌کننده آتش مانند آب، گاز دی اکسید کربن یا آیروسل در سیستم‌های اطفا حریق برای مقابله با حریق استفاده می‌شود تا بتوان به سرعت آتش را مهار کرد.
انواع روش اطفا حریق
برای مهار آتش، لازم است که عناصر تشکیل‌دهنده مثلث آتش یعنی اکسیژن، سوخت و گرما را از میان برداشت. انواع گوناگون مواد خاموش‌کننده‌ای که در تجهیزات مختلف برای مهار آتش به کار می‌روند، با استفاده از چهار روش اصلی حریق را اطفا می‌کنند.
خنک کردن یا Cooling
خنک کردن یا به اصطلاح کولینگ (Cooling) یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای اطفای حریق است که از آب یا مواد خنک‌کننده برای مهار آتش استفاده می‌شود. خنک کردن آتش تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که دیگر بخار کافی برای سوختن وجود نداشته باشد. یک ماده خنک‌کننده خوب ماده‌ای است که دارای ظرفیت گرمایی بالایی بوده و همچنین، دمای زیادی برای تبخیر آن نیاز باشد. آب با توجه به ویژگی‌های خوبی که ارائه می‌دهد، یک گزینه مناسب برای استفاده به عنوان خنک‌کننده جهت اطفای حریق به حساب می‌آید. آب به صورت گسترده در دسترس است و در تماس با آتش، روی شعله را می‌پوشاند. این امر به نوبه خود باعث می‌شود که اکسیژن کمتری به آتش برسد.
خفه کردن یا Smothering
برخی انواع آتش با خنک کردن مهار نمی‌شوند و بایستی از روش‌های جایگزین مانند خفه کردن برای اطفا حریق استفاده کرد. چنانچه بتوانید مانع رسیدن اکسیژن به مواد در حال سوختن بشوید، آتش مهار خواهد شد. به طور کلی، در این روش، از رسیدن هوای تازه به آتش جلوگیری می‌شود. به این طریق، حریق اکسیژن محدود محیط را مصرف کرده و نهایتاً متوقف می‌شود. در این روش، معمولاً از خاموش‌کننده‌هایی که حاوی پودر و گاز هستند، مانند کپسول‌های گاز کربنیک، استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید: خاموش کننده برای مایعات قابل اشتعال
قطع سوخت‌رسانی یا Starvation
قطع سوخت‌رسانی یا در اصطلاح استارویشن (Starvation) سومین روشی است که برای مهار حریق از طریق قطع منبع سوخت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کار را می‌توان مثلاً با قطع برق، جدا کردن جریان مایعات قابل اشتعال، حذف مواد سوختنی جامد مثل چوب، کاغذ یا منسوجات و غیره انجام داد. از این طریق، با محدود یا حذف کردن منبع سوخت بالقوه از مجاورت آتش، دور کردن آتش از توده مواد قابل احتراق و یا با تقسیم مواد در حال سوختن به بخش‌های کوچک‌تر می‌توانیم آتش را سریع‌تر و راحت‌تر مهار کنیم.
ایجاد وقفه در فرآیند احتراق یا Interrupting the Combustion Process
همانطور که از نام آن برمی‌آید، در این روش نیازی به خنک کردن، حذف اکسیژن و یا قطع سوخت‌رسانی نیست. برای ایجاد وقفه در فرآیند احتراق، مواد مخصوصی را روی آتش می‌پاشند که با آزاد شدن اتم‌ها و ترکیب با آتش، گاز بی‌اثر تولید می‌شود. در نهایت، گاز تولیدشده اجازه گسترش را به آتش نمی‌دهد. از موادی که برای ایجاد وقفه در فرآیند احتراق به منظور مقابله با آتش مورد استفاده قرار می‌گیرند، می‌توان به مونو آمونیوم فسفات، بی‌کربنات پتاسیم، بی‌کربنات سدیم، کلرید پتاسیم و مواد تبخیرکننده مانند هالون اشاره کرد.
مواد مهارکننده برای اطفا حریق
برای اطفای حریق از مواد مهارکننده مختلفی بسته به نوع خاموش‌کننده که ممکن است کپسول آتش نشانی یا سیستم اطفا حریق باشد، استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، کپسول‌های آتش نشانی به انواع مختلفی مانند کپسول آب و گاز، کپسول پودر و گاز، کپسول بیوورسال و غیره دسته‌بندی می‌شوند. در سیستم‌های اطفا حریق از مواد خاموش‌کننده‌ای مانند گازهای بی‌اثر، عوامل خاموش‌کننده شیمیایی خشک و مرطوب، آیروسل و غیره برای مقابله با حریق بهره گرفته می‌شود. علاوه بر کلاس حریق، محل مورد استفاده نیز تأثیر بسزایی در انتخاب نوع مواد مهارکننده آتش دارد. به عنوان مثال، در محیط‌هایی مثل دیتاسنترها نباید از خاموش‌کننده‌های مبتنی بر آب استفاده کرد. به طور کلی، برای اطفا حریق از مواد زیر به عنوان خاموش‌کننده استفاده می‌شود.
مواد خاموش‌کننده در کپسول‌های آتش نشانی
- کپسول آتش نشانی پودر و گاز
- کپسول آتش نشانی آب و گاز
- کپسول آتش نشانی گاز کربنیک
- کپسول آتش نشانی بیوورسال
مواد خاموش‌کننده در سیستم‌های اطفا حریق
- سیستم‌های اطفا حریق پاک
- سیستم‌های اطفا حریق گازی
- سیستم‌های اطفا حریق با مواد شیمیایی
- سیستم‌های اطفا حریق با گاز CO2
- سیستم‌های اطفا حریق آبی
- سیستم‌های اطفا حریق آیروسل
